Wirus ZIKA należy do wirusów z rodzaju Flawiwirus i pochodzi z rodziny Flaviviridae.
Wirus ZIKA występuje w Afryce oraz Azji Południowo-Wschodniej. Po raz pierwszy został on wyzolowanyu w 1947 roku w Ugandzie u małpy z gatunku makak królewski podczas badań nad żółtą gorączką, które prowadzone były w lesie Zika (stąd nazwa ZIKA).
Roznoszony jest głównie przez komary Aedes africanus.
Pierwsze doniesienia o zakażeniu tym wirusem człowieka pochodzą z 1952, kiedy to Smithburn znalazł przeciwciała neutralizujące go w surowicy krwi człowieka z Afryki Wschodniej. W 1954 MacNamara doniósł o trzech przypadkach zachorowania przez człowieka podczas epidemii żółtaczki w Nigerii. W 1964 Simpson opisał jako pierwszy przypadek choroby spowodowanej przez wirusa Zika u człowieka (u siebie samego), a kolejny zdarzył się w 1973. W końcu udało się wyizolować tego wirusa również od ludzi. Pisał o tym zespół Moore’a w 1975 oraz Fagbami 2 lata później. Oba badania przeprowadzono w Nigerii. Jak wynika z badań Fagbamiego przeprowadzonych w stanie Oyo w latach 1971–75, znaczna część populacji Nigeryjczyków miała kontakt z wirusem. Test hamowania hemaglutynacji okazał się dodatni u 31% badanej próby. U 40% znaleziono w osoczu przeciwciała neutralizujące wirusa, jednak tylko u 9% z nich były one specyficzne jedynie dla ZIKV, reagowały zazwyczaj też z innymi flawiwirusami. Połowa osób odpornych na ZIKV posiadała przeciwciała monotypowe przeciwko samemu wirusowi bądź też razem z innymi flawiwirusami. Wynika z tego, że nie można utożsamiać odporności na wirusa z przeciwciałami reagującymi krzyżowo na flawiwirusy.

W wykonanych niedługo po odkryciu wirusa badaniach serologicznych specyficzne dlań przeciwciała wykryto u 6,1% przebadanej populacji w Ugandzie. Późniejsze badania wykrywały go u ludzi zamieszkujących Afrykę Wschodnią i Zachodnią. Między 1951 a 1981 pojawiły się doniesienia z Ugandy, Tanzanii, Egiptu, Republiki Środkowoafrykańskiej, Sierra Leone i Gabonu. Później do listy dołączył Senegal, na podstawie badań przeprowadzonych między 1988 a 1991, opublikowanych w 1993. Badania serologiczne przeprowadzone w Azji wykryły przeciwciała u ludności Indii, Malezji, Indonezji, Pakistanu, Tajlandii, Wietnamu Północnego i Filipin. Kolejne prace opisywały izolację wirusa z Aedes aegypti w Malezji, w okolicach miasta Bentong, komarów na Wybrzeżu Kości Słoniowej. Wskazuje to na szeroki zasięg występowania ZIKV zajmującego tereny od Afryki do Azji Południowo-Wschodniej na północ od linii Wallace’a.

W 1981 Olson i współpracownicy opisali kilka przypadków zachorowań w Indonezji.

W 2006 zsekwencjonowano genom wirusa.

Do 2007 odnotowano mniej niż 10 przypadków zarażenia się tym wirusem u człowieka. W 1977 opisano 7 przypadków z indonezyjskiej Jawy. W kwietniu 2007 wybuchła epidemia w Mikronezji, w stanie Yap. Pierwsze przypadki odnotowano 15 kwietnia. Donoszono o przypadkach wysypki, bólu i zapalenia stawów, zapalenia spojówek, poczucia gorączki. Początkowo podejrzewano, że chodzi o wirusa powodującego dengę, choroba przebiegała bowiem podobnie do niej, a znalezione przeciwciała krzyżowo reagowały w teście na dengę. Jednakże w rejonie tym dwukrotnie wcześniej doszło do epidemii tej choroby i lekarze dostrzegli pewne różnice. W czerwcu pobrane próbki wysłano do Centers for Disease Control and Prevention Arbovirus Diagnostic and Reference Laboratory w Fort Collins w amerykańskim stanie Kolorado. Wykonane tam dokładniejsze badania z wykorzystaniem serologii, RT-PCR oraz sekwencjonowania DNA obaliły tę hipotezę, wskazując na wirusa Zika (chociaż jego materiał genetyczny w ok. 11% różnił się od szczepu MR766 wyizolowanego w Ugandzie w 1947, różnice te nie przekładają się na wysoką zmienność w sekwencji aminokwasów, która jest konserwatywna w 96%). Wydaje się, że wcześniejsza infekcja flawiwirusem nasila odpowiedź immunologiczną na ZIKV w klasie IgM. Ostatnie przypadki zachorowań odnotowano 14 lipca. W sumie podczas tej epidemii odnotowano 185 zachorowań o podejrzewanej etiologii ZIKV, udało się ją potwierdzić w 49, co stanowi 26%. W dalszych 59 przypadkach, a więc 32%, ZIKV stanowił prawdopodobny czynnik chorobotwórczy. Daje to wskaźnik 14,6 na 1000 mieszkańców wyspy (zamieszkiwanej przez 7391 osób). Chorujący byli w wieku od 1 roku do 76 lat. Średnia wieku chorujących wyniosła 36 lat. Większość pacjentów (61%) stanowiły kobiety. Wirus częściej atakował osoby starsze niż młodsze. Zespół Duffy’ego zbadał również przeciwciała w kilkusetosobowej próbie mieszkańców wyspy. U prawie ¾ wykryto przeciwciała w klasie IgM (częściej u mężczyzn niż u kobiet), a 38% z tej grupy przyznało, że przeszło chorobę o objawach podobnych do wywoływanych przez ZIKV w czasie epidemii. Na podstawie tych badań oszacowano, że chorobę przeszło około 73% mieszkańców wyspy w wieku od 3 lat wzwyż, jednak tylko u 18% rozwinęły się objawy kliniczne. Był to pierwszy przypadek, kiedy wirusa Zika znaleziono poza Azją bądź Afryką. Nie wydaje się prawdopodobne, by wcześniej był on obecny na wyspie, raczej został nań świeżo zawleczony, być może przez jakiegoś niebędącego człowiekiem naczelnego. Zamieszkują one pobliską wyspę Palau. Nic nie wiadomo jednak o przybyciu żadnego z nich na Yap, gdzie poza człowiekiem nie ma żadnych innych naczelnych. Pozostaje więc możliwość, że wirusa przeniósł komar bądź też sam człowiek, być może przybysz z Filipin, gdzie występuje ZIKV i skąd podróże na Yap nie należą do rzadkości. W każdym razie może to oznaczać niebezpieczeństwo dalszego rozprzestrzeniania się go na inne wyspy Pacyfiku oraz Amerykę.

W 2008 Foy i współpracownicy donieśli o przypadku przeniesienia wirusa z jednego z dwóch wcześniej zaszczepionych przeciwko żółtej gorączce naukowców zarażonych w 2008 na północnym wschodzie Senegalu w okolicy Bandafassi na własną żonę po powrocie do domu, być może na drodze seksualnej.

Epidemia wybuchła później w Polinezji Francuskiej, doniesienia o niej pojawiły się w 2014.

W 2015 doniesiono o epidemii w Brazylii. To właśnie w tym kraju ZIKV po raz pierwszy skojarzono z małogłowiem.

W końcu wirus pojawił się również w Ameryce i na południowym Pacyfiku.

W 2016 pojawiły się zalecenia dla osób zajmujących się ochroną zdrowia dzieci matek przebywających w czasie ciąży na terenach zajmowanych przez ZIKV.

Głównym żywicielem wirusa Zika jest człowiek.

ZIKV przenoszony jest przez komarowate. Znaleziono go u przedstawicieli gatunków Aedes africanus na terenie Afryki oraz Aedes aegypti z Malezji. Nowsze badania pozwoliły znaleźć go także u Aedes apicoargenteus, Aedes luteocephalus, Aedes vitattus i Aedes furcifer. Przenosić może go też Aedes albopictus występujący w USA.

Nie znaleziono go natomiast u Aedes hensili, dominującego gatunku komara na wyspie Yap, gdzie wybuchła epidemia w 2007. Wykryto tam w sumie 12 gatunków komarów należących do 4 rodzajów, nie udało się jednak znaleźć u żadnego z nich wirusa, choć Aedes hensili wydawał się prawdopodobnym wektorem.

Po sztucznym zarażeniu Aedes aegypti początkowo, po 5–6 dniach, poziomy wirusa były niewielkie, następnie jednak rosły, od dnia 20 do 60 przekraczając małpią LD50 o pięć rzędów wielkości. Czas inkubacji w organizmie owada trwa około 10 dni. Istnieją jednak poważne wątpliwości, czy komary mogą przenosić wirusa Zika na małpy w naturze. W badaniach Dicka komary nie wykazywały tendencji do kąsania trzymanych w klatkach małp.

Hayes nie zna żadnych rezerwuarów wirusa Zika poza naczelnymi, choć wymienia pojedyncze badanie stwierdzające go u gryzoni – pracę autorstwa Darwisha et al opisującą badania przeprowadzone w Pakistanie.

Doniesienie o przeniesieniu wirusa przez naukowca na jego żonę w Kolorado sugeruje drogę seksualną (przez nasienie). W każdym razie wirus potrafi przenosić się bezpośrednio z człowieka na człowieka. Na tym obszarze występują pospolicie tylko komary z podrodzaju Aedimorphus (Aedes vexans), a ponadto Culex i Culiseta, podczas gdy wektory ZIKV zaliczają się do podrodzaju Stegomyia.

Informacje na temat patogenezy związanej z infekcją ZIKV są skąpe. Bazuje się tutaj na podobieństwach z innymi flawiwirusami. Hayes uważa, że wirus Zika namnaża się już w komórkach dendrytycznych w pobliżu miejsca, gdzie dostał się do organizmu człowieka. Następnie dostaje się do węzłów chłonnych. Jeszcze później powoduje wiremię (wykrywaną już w dniu pojawienia się choroby i przez następne 11 dni). Uczony odwołuje się tutaj do patomechanizmu choroby spowodowanej wirusem Zachodniego Nilu, również powodującej neuroinfekcję. Zagadkowy jest również przedział w obrębie komórki zajmowany przez wirusa. O ile bowiem flawiwirusy zajmują zazwyczaj cytoplazmę, to ZIKV znaleziony został przez Buckleya i Goulda w 1988 jedynie w jądrze.

Czynniki ryzyka

Zespół Duffy’ego po zbadaniu epidemii na wyspie Yap stwierdził brak środowiskowych lub behawioralnych czynników ryzyka.

Profilaktyka

Profilaktyka chorób wirusowych przenoszonych przez komary obejmuje likwidację zbiorników z wodą, a także zabijanie larw komarów, zanim jeszcze rozpocznie się okres ich pojawu, jak też zabijanie osobników dorosłych. W przypadku wybuchu epidemii konieczne jest połączenie różnych metod.

Objawy

W trzech czwartych do czterech piątych zakażenie przebiega bezobjawowo.

Jeśli już pojawią się objawy, są one zazwyczaj łagodne. Okres wylęgania choroby wynosi przynajmniej 9 dni. Objawy trwają zwykle od 2 do 7 dni.

Wirus Zika może powodować wysypkę
U człowieka ZIKV powoduje chorobę przebiegającą ze złym samopoczuciem, gorączką, wedle pierwszego opisu Simpsona z 1964 łagodną i krótko trwającą, wedle nowszych opisów wysoką, bólem i zawrotami głowy, bólem brzucha, brakiem apetytu oraz wysypką plamisto-grudkową. Zazwyczaj cechuje się ona łagodnym, samoograniczającym się przebiegiem. Wedle opisu Simpsona najpierw pojawia się łagodny ból głowy. Następnego dnia pojawia się wysypka plamisto-grudkowa obejmująca twarz, szyję, tułów, kończyny górne – najpierw ramiona, potem dłonie i podeszwy stóp. Odnotowano pojawienie się złego samopoczucia, gorączki utrzymującej się do wieczora drugiego dnia choroby, bólu pleców. Wysypka również zaczęła zanikać drugiego wieczora, co zabrało jej jeszcze 2 dni – była więc najdłużej utrzymującym się objawem. Natomiast wedle opisu Filipe i współpracowników (pacjent, przedtem zaszczepiony przeciwko gorączce żółtej, również był naukowcem i zaraził się podczas pracy laboratoryjnej) w przebiegu choroby szybko pojawia się gorączka do 38 °C z towarzyszącymi potami bólami w okolicy zaoczodołowej, bólami szyi i stawów. Drugiego dnia temperatura spadła do 37,5 °C, by podnieść się w nocy do 38,3 °C. Objawy utrzymywały się do trzeciego dnia, po czym zaczęły ustępować. Powrót do zdrowia trwał tydzień. Co istotne, nie zaobserwowano wysypki. Z kolei u naukowca zarażonego przez ukąszenie komara w Senegalu w 2008 początkowe objawy obejmowały obrzęk w okolicy kostek, wysypkę plamisto-grudkową na tułowiu, ból głowy i znaczne uczucie zmęczenia. Gorączka nie wystąpiła. Drugiego dnia dołączyły oszołomienie i dreszcze, a także bóle nadgarstków i stawów skokowych. Ponadto doszło do zapalenia prostaty objawiającego się dyzurią i bólem krocza. Trzeciego dnia złagodzeniu uległy wysypka i uczucie zmęczenia. Czwartego dnia zaobserwowano pojawienie się dwóch aftowatych owrzodzeń na wargach. Piątego dnia wystąpiła hematospermia, utrzymująca się odtąd przez 4 dni. Objawy utrzymywały się 6–9 dni po powrocie. U innego zarażonego choroba przebiegała podobnie, z tym że objawy stawowe dotyczyły także kolan. Piątego dnia od wystąpienia objawów u opisywanego pacjenta choroba ujawniła się u jego żony, prawdopodobnie wirus przeniósł się bezpośrednio, drogą seksualną. Wystąpiły u niej dreszcze, złe samopoczucie, ból głowy i mięśni, światłowstręt. Objawy te trwały 3 dni. Również nie doszło do gorączki. 5 dnia od zachorowania u kobiety pojawiła się wysypka na tułowiu, która następnego dnia rozprzestrzeniła się na szyję i biodra. Zaobserwowano również aftowate owrzodzenia warg. 6 dnia pojawiły się zmiany stawowe (nadgarstek, kciuk) i zapalenie spojówek. U jednego z chorych bóle nadgarstka utrzymywały się przez miesiąc, u pozostałych nawracały po ostrej fazie choroby.

Inaczej przedstawiały się zachorowania podczas epidemii w 2007. Odnotowano wysypkę, zapalenie spojówek, ból stawów, ból mięśni, obrzęk, wymioty. Wiremię określono jako niską, choć nie przeprowadzono dokładniejszych pomiarów. Przy założeniu 200–500 cząsteczek DNA na wirion wiremię oszacowano na od 2 do 3,5 tysiąca wirionów na ml.

Pojawiły się też doniesienia wiążące infekcję ZIKV u ciężarnej z wrodzonym małogłowiem.

Inne doniesienia łączą ZIKV z zespołem Guillaina-Barrégo.

Histopatologia

W badaniach Dicka z 1952 wirusa udało się wykryć jedynie w mózgu zakażonych myszy, pomimo zbadanych licznych innych narządów wewnętrznych. Zaobserwowano degenerację neuronów. W ich obrębie znaleziono ciałka Cowdry’ego typu A.

Zmiany zapalne błon czy ependymy były minimalne.

Diagnostyka

Obecność wirusa Zika można stwierdzić za pomocą PCR. W próbce surowicy krwi pacjenta w ostrej fazie choroby metoda ta potrafi wykryć RNA wirusa. Próbkę należy pobrać do 10 dni po rozwinięciu się choroby. Z kolei immunoglobuliny w klasie M swoiste dla ZIKV już 3 dni po rozwinięciu się choroby wykrywa ELISA (zdarzają się reakcje krzyżowe po zakażeniach innymi flawiwirusami). Niekiedy nie ma ich jeszcze nawet w 5 dniu, ale utrzymują się nawet w 8 dniu choroby. Natomiast przeciwciała neutralizujące można wykryć dopiero od 5 dnia choroby.

Jeśli ciężarna przebywała na terenie bytności wirusa ZIKV, zaleca się przeprowadzenie nie tylko badań matki, ale też płodu (USG).

Badania w kierunku ZIKV należy przeprowadzić także u dzieci:

z mikrocefalią bądź kalcyfikacjami wewnątrzczaszkowymi matek podróżujących na tereny zagrażające zarażeniem się podczas ciąży,
matek o dodatnim bądź niediagnostycznym wyniku testu na infekcję ZIKV.
Chorobę wywoływaną przez wirus Zika łatwo pomylić z dengą, chikungunyą oraz innymi chorobami wirusowymi przebiegającymi z wysypką i gorączką.

Leczenie

W leczeniu przypadku opisanego przez Filipe et al zastosowano tetracyklinę.